Përvjetori i masakrës në fshatin Reçak të Kosovës, më 15 janar 1999, ka shërbyer si një rast për 22 vite për të konfirmuar politikën zyrtare të mohimit të krimeve dhe forcimin e narrativit të Serbisë si viktimë e një komploti ndërkombëtar.

Më 15 janar 1999, të paktën 45 shqiptarë të Kosovës, përfshirë një grua dhe një fëmijë, u vranë në një operacion të përbashkët nga ushtria jugosllave dhe njësitë e MUP-it në fshatin Reçak. Më shumë se 25 trupa u gjetën në fshat, duke përfshirë një plak të cilit iu pre koka, ndërsa trupat e 20 personave që u qëlluan në kokë, me sa duket nga një distancë e afërt, u gjetën në një hendek afër fshatit. Kur u vranë, viktimat kishin veshur kryesisht rroba civile. Kjo u vërtetua nga Gjykata Penale Ndërkombëtare për ish Jugosllavinë (TPNJ). Nga ana tjetër, megjithëse Serbia ligjërisht është zotuar të bashkëpunojë me TPNJ dhe të respektojë vendimet e saj, ky krim është mohuar vazhdimisht për 22 vjet. Narrativa mbizotëruese rreth Reçakut ka mbetur e paprekur nga ndryshimet e regjimit në Serbi nga vitet 1990 deri më sot - mohimi i këtij krimi është filli që lidh të gjitha autoritetet. Ky rrëfim ka dy karakteristika kryesore që devijojnë nga faktet e vërtetuara nga gjykata: së pari, insistohet që forcat serbe luftuan pjestarët e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK) në Reçak më 15 janar 1999 dhe se viktimat nuk ishin civilë por luftëtarë të vrarë në luftime. Së dyti, pretendohet se provat ishin manipuluar, domethënë që shqiptarët, me mbështetjen e Misionit Verifikues të OSBE-së, maskuan trupat e luftëtarëve me rroba civile dhe organizuan skenën e krimit duke sjellë trupat e njerëzve të vrarë diku tjetër në Reçak.

Një tjetër tipar i rëndësishëm i narrativit dominuese rreth Reçakut është kujtesa selektive. Çdo politikë zyrtare e përkujtimit është në të njëjtën kohë një politikë e harresës - e ngjarjeve të caktuara, por edhe e fakteve në lidhje me ngjarjet që mbahen mend. Kështu, versioni zyrtar i ngjarjeve në Reçak "harron" shumë dhe ndërton një histori që mund të duket bindëse për lexuesit e painformuar.

Çfarë është "harruar"

Për shembull, është "harruar" që vendimi i shkallës së parë të TPNJ kundër Vlastimir Gjordjevic mohon akuzat për luftime të ashpra nga forcat serbe në Reçak. Në vendim thuhet: "Edhe nëse pranohet që operacioni në Reçak kishte një qëllim të ligjshëm ushtarak ose anti-terrorist, duke pasur parasysh llojin e armëve të përdorura nga UJ dhe MPB gjatë atij operacioni, mungesa e ndonjë treguesi në prova e nga Reçaku është hapur zjarr, numri i madh i viktimave shqiptare të Kosovës, si dhe fakti që VJ dhe MUP ishin praktikisht pa viktima, tregojnë për një disproporcion brutal ndërmjet forcës së përdorur në Reçak dhe çfarëdo shënjestre të mundshme ushtarake ose kundër-terroriste."

Shpesh mund të dëgjohet dhe lexohet në media e pavërteta se TPNJ indirekt konfirmoi se nuk kishte asnjë masakër ndaj civilëve në Reçak duke e larguar Reçakun nga aktakuzat në çështjet e Kosovës (Milutinoviq dhe të tjerët, Gjjorgjeviq). Reçaku u përjashtua si pikë e aktakuzës, por jo për shkak të mungesës së provave, por për shkak të nevojës për të kryer gjykime në mënyrë më efikase dhe ekonomike, e cila ishte praktikë e Tribunalit, padyshim e përshtatshme për keqinterpretime dhe lajme të rreme.

Se ky është një lajm i rremë mund të konkludohet nga gjykimet e shkallës së parë dhe të dytë të TPNJ në çështjen Gjordjeviq. Siç thekson Dhoma e Apelit, megjithëse ngjarjet në Reçak nuk ishin baza për akuza specifike për vrasje, ato mbetën të rëndësishme për çështje të tjera në aktakuzë: për të përcaktuar qëllimin e të akuzuarit (mens rea) dhe pjesëmarrjen e tij në një ndërmarrje të përbashkët kriminale. TPNJ jo vetëm që nuk konfirmoi indirekt se nuk kishte asnjë masakër ndaj civilëve në Reçak, por gjithashtu konfirmoi në mënyrë eksplicite se kishte.

Një tjetër e pavërtetë mbi të cilën mbështetet versioni zyrtar i ngjarjeve në Reçak është se, përveç Jugosllavisë dhe Bjellorusisë, ekipi finlandez i ekspertëve të mjekësisë ligjore përcaktoi se të vdekurit në Reçak u qëlluan nga një distancë, që do të thotë se ata vdiqën në betejë. Kjo është thënë në mënyrë të qartë nga mediat pro-qeveritare të tilla si Večernje Novosti dhe Kurir, ndërsa Politika dhe Blic shkojnë një hap më tej dhe, përveç kësaj, deklarojnë se ekspertët kriminalistikë finlandezë kanë konfirmuar se grimcat e barutit ishin gjetur në duart e viktimave. Sidoqoftë, edhe në këtë rast, e vërteta është ndryshe.

Patologja Helena Ranta, e cila ishte në krye të ekipit mjeko-ligjor finlandez, pranoi se William Walker, shefi i Misionit Verifikues të OSBE-së në Kosovë, i bëri presion asaj lidhur me kualifikimin e ngjarjeve në Reçak. Media serbe e paraqet këtë si provë se nuk kishte asnjë krim, duke injoruar deklaratat e tjera të Helena Ranta: mohimin e saj se të vrarëve në Reçak iu ndërruan rrobat më pas; duke këmbëngulur që viktimat u vranë në vendin e ngjarjes dhe u qëlluan nga një distancë e afërt; duke theksuar se zyrtarët serbë gjithashtu i bënin presion asaj në lidhje me përmbajtjen e raportit. Sa i përket barutit që mjekësia ligjore serbe, siç pretendojnë, e gjeti në duart e të vrarëve disa ditë pas vrasjes, Ranta thotë: "Testi i barutit, për të cilin flitet shumë, duhet të bëhet brenda disa orësh që rezultatet të jenë të sakta". […] Është amatorizëm të sugjerosh madje të bësh një provë baruti disa ditë pas vdekjes. "

Kështu, në rrëfimin zyrtar të Reçak, TPNJ dhe ekipi mjeko-ligjor finlandez nuk përjashtohen si të korruptuar nga "antiserbizmi" – që është tipike për diskursin nacionalist - por në fakt thirren në autoritetin e tyre, por me keqinterpretime dhe heshtje të fakteve përkatëse.

Prijësit e mohimit

Më 15 janar, shumë media serbe, si dhe përfaqësues të qeverisë serbe, promovuan ish gjyqtaren hetuese nga Prishtina, Danica Marinkoviq, e cila zhvilloi një hetim në Reçak më 18 janar 1999 dhe e cila më vonë dëshmoi si dëshmitare e mbrojtjes në çështjen kundër Slobodan Millosheviqit, dhe me dëshminë e saj, ajo konfirmoi pretendimin e Millosheviqit se krimi në Reçak ishte trillim i William Walker.

Gjatë procedurave para TPNJ, gjykatësja Marinkoviq argumentoi të kundërtën e shumicës së vëzhguesve ndërkombëtarë: që viktimat kishin veshur uniforma, nuk kishin plagë me armë në kokë, se nuk e kishte parë trupin e fëmijës… TPNJ konsideroi që vëzhguesit ndërkombëtarë ofruan prova më të besueshme (përfshirë videot); duke hedhur poshtë akuzat e Gjykatëses Marinkoviq, dhe duke arritur në përfundimin se më 18 janar asaj iu shfaq një "skenë e inskenuar nga policia" - e cila flet për përfshirjen e autoriteteve shtetërore në fshehjen e krimeve. Sidoqoftë, rrëfimi për Reçakun që u krijua nga regjimi i Millosheviqit, përfshirë gjyqtaren Marinkoviq si një bartëse të rëndësishme të narrativit, u bë një pozicion zyrtar që u mor nga autoritetet e mëvonshme në Serbi.

Disa ditë më parë, drejtori i Zyrës për Kosovë dhe Metohi, Petar Petkoviq, falënderoi Danica Marinkoviqin si "më meritoren për zbulimin e së vërtetës për rastin Reçak". Derisa autoritetet e konsiderojnë atë përgjegjëse për zbulimin e së vërtetës, shumë të tjerë e konsiderojnë gjyqtaren Marinkoviq përgjegjëse për mbulimin e krimeve kundër shqiptarëve të Kosovës, përfshirë torturat ndaj të burgosurve. Avokatja Nekibe Kelmendi e quajti gjyqtaren Marinkoviq "ambasadore e Beogradit për gjykime të manipuluara në Kosovë", dhe vetë Marinkoviq u krenua me dënimet me burgime drakoniane të disidentëve shqiptarë, përfshirë Albin Kurtin. Në një intervistë vitin e kaluar, ajo tha se "ata" - dhe mund të konkludohet nga konteksti se ajo po fliste për shqiptarët e Kosovës - kanë qenë gjithmonë "të prirur për mashtrime, trillime, inskenimeve".

Biografia dhe pikëpamjet e gjyqtares Marinkoviq për shqiptarët nuk i pengojnë përfaqësuesit e regjimit serb që ta deklarojnë atë heroinë të së vërtetës dhe të riprodhojnë historinë e saj për Reçakun. Krimi kundër civilëve në Reçak gjithashtu mohohet nga vetë Presidenti Vuçiq, i cili deklaroi: "Unë e përsëris tani se ishte një krim i trilluar, ku gjithçka ishte falsifikuar nga ai hohshtapler, gënjeshtar dhe mashtrues i botës Walker." Vuçiq e dha këtë deklaratë pak më shumë se një vit më parë, me rastin e vendimit të gjykatës në Prishtinë, e cila dënoi Ivan Todosijeviq, një ish-ministër në qeverinë e Kosovës dhe një anëtar i Listës Serbe, me dy vjet burg, për pretendimin se krimi në Reçak ishte shpikur nga "terroristët shiptarë".

Ndër mohuesit e shquar të krimit është komandanti i operacionit në Reçak, ish gjenerali i policisë Goran Radosavleviq Guri, i cili është anëtar i Bordit Kryesor të SNS - pavarësisht provave të përfshirjes së tij në vrasje të tjera dhe fshehjes së trupave të shqiptarëve të vrarë të Kosovës në varrezat masive në Serbi. Nuk duhet harruar që Radosavljeviq ka mbajtur poste të larta policore gjatë regjimit të fundit dhe se asnjë procedurë nuk është iniciuar kurrë kundër tij.

Mohimi i krimeve

Lufta në Kosovë, si dhe bombardimet e NATO-s ndaj RF të Jugosllavisë, u vendosën si pika kyçe të politikës zyrtare të përkujtimit në të cilën Serbia herë është hero, herë viktimë dhe kurrë përgjegjëse për krimet. Përpjekje dhe burime të mëdha janë duke u investuar në lidhjen e kujtesës së luftës së fundit me mitin e Kosovës, domethënë, idenë se Kosova është një vend i shenjtë serb - sepse kur diçka shpallet e shenjtë, gjithçka bëhet e lejuar. Pretendimet se krimi në Reçak ishte trilluar për të gjetur një arsye për ndërhyrjen e NATO-s jo vetëm që mohon vrasjet në fshatin Reçak, por në mënyrë implicite mohon të gjitha krimet e mëparshme kundër shqiptarëve që nga fillimi i konfliktit të armatosur në Kosovë në shkurt 1998.

Përveç që e bën të pamundur drejtësinë për viktimat, mohimi i përgjegjësisë për krimet e luftës ndikon gjithashtu në të tashmen dhe të ardhmen e rajonit, sepse përcakton marrëdhëniet midis shteteve të dala nga shpërbërja e Jugosllavisë dhe popujve të tyre. Në këtë rast, mohimi i krimeve të forcave serbe në Kosovë mbështet politikën e "mos-heqjes dorë" nga Kosova, pengjet e së cilës ne kemi qenë për dy dekada. Megjithëse e përkushtuar në mënyrë deklarative për dialog dhe "normalizimin" e marrëdhënieve, qeveria aktuale - siç tregohet në këtë tekst - haptas mohon krimet e kryera nga forcat serbe në Kosovë. Kjo nuk është vetëm politika e regjimit aktual, por edhe e atyre të mëparshme, nga vitet 1990 deri më sot. Dhe pa pranuar krimet e luftës dhe sigurimin e drejtësisë për viktimat, normalizimi i marrëdhënieve mbetet një frazë e thjeshtë.

Autorja është koordinatore e veprimtarive në programin e kujtesës në Fondin për të Drejtën Humanitare