Jo rrallë ndodh që një studiues të hasë vështirësi në përzgjedhjen e një titulli të përshtatshëm, kur mendon të mbyllë një monografi, sidomos aso rasash, kur është më se i ndërgjegjshëm që nuk mund të realizojë në plotësinë e vet atë dëshirë e qëllim që desh t’i vinte vetes mirëfilli, shkruan në Gazeta shqiptare studiuesi Bardhyl Demiraj. Vështirësi shtesë përcjell në këtë paplotësi vetë titulli i kësaj monografie që fokusohet në “Arealin Kulturor të Veriut në shek. XVI­ XIX”.

Sigurisht që orientimi në dimensionet ‘kohë’ dhe ‘hapësirë’ nuk e lejon lexuesin patjetër të zbërthejë lehtas atë puzzle që bashkëmbart në kohën tonë koncepti ‘areal kulturor’ në shkencat e ndryshme shoqërore, në mos shumëkuptimësia deri në mosnjohje e vetë konceptit ose nocionit ‘kulturë’ në përgjithësi. Andaj jemi të detyruar paraprakisht me kumtuar në këto fjalë hyrëse do sqarime të rastit.

Asgjëmangut, në këtë monografi i përmbahemi një koncepti të diferencuar teorik të ‘kulturës’, duke u kufizuar këtu thjesht dhe vetëm në fushën formimit dhe të produktit intelektual që për periudhën në shqyrtim është përftuar ose ka pasur synim largvajtës mbarështimin e tij në veri të hapësirës kulturore-etnike shqipfolëse. Parë nga kjo perspektive, diferencimin që bëjmë brenda kësaj hapësire kompakte, pra duke u përqendruar në të ashtuquajturin ‘Areal Kulturor të Veriut’, e motivojnë për periudhën në fjalë sidomos aktivitetet e ndryshme intelektuale të institucioneve të kultit që ishin të pranishme në këtë zonë, siç është p.sh. rasti i angazhimit social të klerit katolik që vepronte atëbotë në Provincën administrative­ kishtare të Arbënisë dhe në Arqipeshkvinë e Shkupit.

Fokusimi ynë kryesisht në aktivitetet intelektuale të klerit katolik shqiptar e të huaj në ketë periudhë sendërton në domethënien e vet largvajtëse shi këtë koncept relativ të ‘Arealit Kulturor të Veriut’, meqë pikërisht këtu e përgjatë kësaj periudhe zë rrënjë e hedh shtat edhe ajo traditë e shkrimit shqip me alfabet latin, e cila ratifikohet në formën e vet përfundimtare me një kod të ri në Kongresin e Manastirit (1908), bash ashtu siç e shkruajmë dhe e ngjerojmë sot e gjithë ditën si alfabet të njësuar për gjithë hapësirën shqipfolëse.

Dhe është fakt që një pjesë e konsiderueshme e këtyre aktiviteteve rezulton të jetë zhvilluar e hedhur në letër atëbotë në gjuhën shqipe bash me këtë alfabet, madje duke e përdorur atë edhe në komunikimin ndërinstitucional me Kurinë e Shenjtë (D/XXII) ase me organet e pushtetit vendor (D/XXIV).

Duke iu përmbajtur kësaj premise metodike lejohemi së fundi të syzojmë si faktor integrues të këtij areali për periudhën në fjalë bash qytetin e Shkodrës si qendra kryesore urbane në gjysmën e dytë të shek. XIX, e cila falë angazhimit social të klerit katolik dhe të organeve të Protektoratit të Kultit vjen e shndërrohet natyrshëm në një vatër të parë dhe të mirëfilltë qoftë të formimit intelektual ashtu edhe të diskursit shkencor-albanologjik brenda hapësirës kompakte shqipfolëse. (A/IV)

Përmblodhëm kështu thuket, përpos objektit edhe qëllimin, dhe motivet që na nxitën t’i japim formë kësaj monografie, e cila rrok në vetvete një kolazh prej 29 studimesh, të organizuara në 28 krerë, përkatësisht në katër rubrika të veçanta.

Ndër to, rubrika e parë ngërthen katër “vatra të formimit intelektual” me destinacion (edhe) Veriun katolik shqiptar (A/I-IV: Loreto, Romë, Fermo dhe Shkodër), ndërsa në rubrikën e dytë jemi fokusuar në do portretizime të asaj elite intelektuale që ka qenë aktive këtu gjatë periudhës në shqyrtim (BN-XVII – “takime me elitën”). Jemi gjithsesi më se të ndërgjegjshëm sidomos për paplotësinë e kësaj rubrike, meqë jemi kufizuar në vetëm 13 emra personalitetesh që i takojnë pasurisë së patundshme të kulturës shqiptare, të cilëve, edhe në ato rasa kur njihen, jemi përpjekur t’u plotësojmë portretin përkatës me të dhëna të reja biobibliografike që kemi mundur t’i qëmtojmë gjatë kërkimeve tona jo pa mund, durim dhe shpenzime të rastit në disa arkiva në Itali dhe Shqipëri (ASPF, ASSC, ACU, ARSI, AQSH).

E që në ketë areal ka qenë aktiv një numër shumë e shumë herë më i madh syresh, lutemi që ky konstatim të vlerësohet thjesht dhe vetëm si argument shtesë, kur mëtojmë se një studiues i vetëm nuk është assesi në gjendje të realizojë në plotësinë e nevojshme pasqyrimin e kësaj elite, madje edhe sikur t’i përkushtojë kësaj tematike gjithë jetën e tij aktive në profesion dhe atë të shëndetshme në pension.

Këtë rrethanë jemi rrekur ta bëjmë më se të dukshme dhe të prekshme në rubrikën e tretë, ku shpresojmë të sensibilizojmë sado­ pak lexuesin për ‘mjerimin e madhështisë’ që përjeton ndërkohë jeta intelektuale shqiptare (C/XVIII-XX – “kujtesa kolektive në ‘tranzicion’).

Në këtë rubrikë vihet theksi fort tek ato pasoja tejet negative që vuan sot e gjithë ditën formimi intelektual-albanologjik prej orientimit të dikurshëm ideologjik për krijimin e njeriut të ri intelektual me kujtesë historike-kolektive të shpëlarë (damnatio memorie).

Sigurisht që kjo rubrikë do të ishte krejt e tepërt, në rast se në botimet e fundit të natyrës akademike (FESH, bl. I-III, Tiranë 2008/9) lexuesi i thjeshtë nuk do të përballej me procesin e dhunshëm të ’emilizimit’ të enciklopedisë zyrtare (C/XVIII). Bëjmë fjalë këtu për atë dukuri sui generis në jetën intelektuale shqiptare pas kthesës historike demokratike (1991), një dukuri kjo që ngjiz në unison ndjesinë reale të ‘kompleksit të inferioritetit’ me atë irracionale të ‘delirit të madhështisë’ (laudatio funebris) që përjetonin dhe përjetojnë ende shumë e shumë (ish-) funksionarë intelektualë që drejtonin dikur institucione të ndryshme të formimit kulturor-intelektual dhe shkencor-universitar në vend.

Rubrika e fundit (D/XXI-XXVIII – “prurje të elitës”) ngërthen si e tillë ndërhyrje të natyrës filologjike me kornizat paratekstuale përkatëse për tetë tekste si prurje thelbësore në trashëgiminë e kulturës së shkrimit shqip me alfabet latin përgjatë shek. XVII-XIX. Ndër to feksin edhe regjistrimet me të hershme të folklorit muzikor me notacionin përkatës (D/XXI). Këto tekste i nënshtrohen për të parën here hulumtimit të mirëfilltë historik-kulturor, ekdotik dhe atij gjuhësor­ normativ, bash sipas parametrave të filologjisë moderne. Një synim i dytë, por aspak dytësor, i autorit në këtë rubrikë është të ndjekë hap pas hapi prurjet në kulturën e shkrimit shqip me alfabet latin në ‘Arealin Kulturor të Veriut’, e cila arriti një pikë kulmore në gjysmën e dytë të shek. XIX, kur përjetojmë një norme të ngulitur të shqipes së shkruar mbi bazën e së folmes së Shkodrës si sendërtim i ndryshimit të paradigmës së vetë kësaj kulture, e cila i drejtohet tashmë formimit shkollor-intelektual të masës së thjeshtë qytetare (D/XXVI; D/XXVIII).

Është pikërisht kjo fazë e re zhvillimi në ‘Arealin Kulturor të Veriut’ që mbetet ende për t’u hulumtuar, krehur, sistematizuar e klasifikuar ashtu siç duhet. Veçse për ketë do hequr së pari mendje e dorë nga ai paragjykim sa i pavlerë aq edhe i pafan që i ka parë e i sheh këto prurje me syrin e njerkës, duke e cilësuar këtë trashëgimi në fund të shek. XIX si zhvillim regresiv drejt krahinorizmit ekstrem e kundërproduktiv, bash në një periudhë kur triumfonte Lëvizja kulturore-ideologjike e Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Kush e shpërfill ose i anashkalon këtij mentaliteti antikombëtar, përjeton dhe përcjell ndryshe edhe atë kumt fatlum të At Anton Xanonit, kur shkruan në letër të bardhë menjëherë pas përfundimit të Kongresit të Manastirit: “Udha mar i kioft alfabetit t’vietër e na rnoft i riu!” (LZJK 1909, nr. 337) Sigurisht që ky personalitet i kulturës intelektuale shqiptare e kishte fjalën për kodin e ri të shkrimit të shqipes me alfabet latin, siç e mësojmë dhe e përdorim të unifikuar sot e gjithë ditën. Parë nga kjo perspektive, edhe ai koncept relativ që feks në titullin e kësaj monografie: “Areali Kulturor i Veriut në shek. XVI-XIX”, fiton gjithnjë e me shume tumirje dhe kuptim.