Jeton Neziraj (1977) gjatë luftërave të Jugosllavisë u detyrua të emigronte për t'i shpëtuar shërbimit ushtarak dhe për të shmangur dhunën dhe masakrat nga Qeveria serbe e Slobodan Milosheviqit. Kur u rikthye në Kosovë ai u bë drejtor artistik i Teatrit Kombëtar dhe më pas hapi “Qendrën Multimedia”, një qendër prodhimi aktive në përhapjen e teatrit dhe letërsisë bashkëkohore. Ka shkruar më shumë se 20 drama të cilat janë vënë në skenë në të gjithë Evropën dhe gjithashtu në Shtetet e Bashkuara. Punimet dhe shkrimet e tij janë botuar dhe përkthyer në më shumë se 15 gjuhë. Ende në skenë nga kompanitë italiane, tekstet e tij më të rëndësishme janë “Peer Gynt dal Kosova” (“Peer Gynti nga Kosova”) (2014), “Bordello Balcani” (Bordel Ballkan”) (2014,) “Lufta në kohën e dashurisë” (2007-2008), “Fluturimi mbi teatrin e Kosovës”, “Shfaqje me katër aktorë…” (2017), botuar në 2019. “Bordel Ballakan” do të inskenohet nga teatri “La MaMa” i New Yorkut dhe projekti “Handke” nga Teatri Gorki i Berlinit dhe nga ZKM i Zagrebit. Vepra e tij e fundit është “Kthimi i Karl Mayt”, një bashkëprodhim midis “Qendrës Multimedia”, Volksbühne të Berlinit dhe Teatrit Kombëtar të Kosovës.

Regjisori Milo Rau ka mbledhur në vëllimin “Pse teatër?” njëqind dëshmi të artistëve nga e gjithë bota të thirrur për të shprehur veten e tyre për kuptimin e teatrit në kohën e pandemisë. Ju ishit i vetmi artist nga Ballkani që folët mbi temën e marrëdhënies midis teatrit dhe lirisë. Pse kjo temë?

Neziraj: Një teatër i lirë është dëshmia e një shoqërie të lirë. Një luftë për teatër të lirë, veçanërisht liri në skenë, është një luftë për lirinë e një shoqërie. Në Kosovë, liritë janë më të gjera se në të kaluarën, por ne ende nuk kemi arritur liri më të plota, veçanërisht në drejtim të lirisë artistike. Në Kosovë, por edhe në Kroaci ose Poloni, Rumani ose Hungari, Serbi ose Turqi dhe në BE. Për shkak të shfaqjeve të tij, drejtori Oliver Frliq sfidohet shpesh, ai vuan dhunë dhe kërcënime në Kroaci, por edhe në Poloni, ku ai ka një betejë të gjatë ligjore me Kishën. Dramaturgu dhe regjisorja Gianina Carbunariu, për shkak të një shfaqjeje që ajo po realizon në Piatra Neamt, u përballën me sulme të forta nga politikanët vendës. Në Serbi, në Shabac, partia në pushtet për arsye politike shkarkoi menaxheren e teatrit, Minja Bogavac. Në Shqipëri, kryeministri autokratik Edi Rama prishi ndërtesën historike të Teatrit Kombëtar. Ngjarje të ngjashme ndodhin në Hungari dhe Turqi. Në vitet e fundit, të qenit politikisht korrekt ka mbytur lirinë artistike në teatër. Kufizimet e lirisë artistike vijnë jo vetëm nga shtetet autoritare, por janë gjithashtu produkt i demokracisë.

Ju jeni një nga kritikët më radikalë të nacionalizmit...

Neziraj: Nacionalizmi është sporti i preferuar kombëtar i Ballkanit.

Çfarë mendoni për dorëheqjen dhe arrestimet e kryeministrit Thaçi?

Neziraj: Bëri mirë që dha dorëheqje. Unë mendoj se askush nuk duhet të ketë frikë nga drejtësia. Ne duhet të përballemi me të kaluarën, edhe kur është e errët ​​dhe e vështirë. Shqiptarët në Kosovë u mbështetën për mur nga regjimi i Milosheviqit në vitet 1990 dhe lufta ishte produkt i shtypjes, dhunës dhe përpjekjes së spastrimit etnik të atij regjimi. Kosovarët bënë një luftë çlirimtare dhe ne nuk mund ta harrojmë. Makina e propagandës së Beogradit, me qeverinë aktuale, të udhëhequr nga ish-shërbëtorët e Milosheviqit, dëshiron të interpretojë historinë siç i pëlqen. Dhe perspektiva që “të gjithë atje në ish-Jugosllavi kanë kryer krime” është e padrejtë, e rreme dhe nuk i ndihmon shoqëritë e ish-Jugosllavisë të ecin përpara.

Çfarë roli do të luajë teatri në të ardhmen tonë?

Neziraj: Teatri që synon vetëm të na argëtojë është i padobishëm, më sëmur. Në shumë pjesë të botës, teatri është komercializuar dhe shndërruar në një mjet argëtimi, një park zbavitës “Disney”. Teatri duket se imiton futbollin, i cili lëshon adrenalinën tek spektatorët për disa minuta sa zgjat shfaqja, dhe kaq, asgjë më shumë. Kjo botë iluzore, artificiale dhe e rreme që ky lloj i projekteve teatrore nuk më bën përshtypje ... Unë nuk dua të shkoj nga realiteti i jetës në teatër për të parë një shfaqje e cila, në vend që të më bëjë më të vetëdijshëm për botën në të cilën unë jetoj, për fatin tonë si individë dhe shoqëritë tona, ai na zhvendos në një botë përrallash dhe përpiqet të bjerë në gjumë. Ai më thotë “gjithçka është në rregull me botën”, “mos u shqetëso për luftën në Siri, harro çfarë po ndodh, shih komedinë e një princeshe që e la i dashuri”.

Cilat janë efektet e pandemisë në teatrin në Kosovë?

Neziraj: Teatrot u mbyllën deri në fund të shtatorit. U rihapën pas presionit të shtuar dhe një fushate të mirë-organizuar nga komuniteti i teatrit. Ato u hapën me masa kufizuese, natyrisht. Ishte e papranueshme të lejoheshin hapjet e qendrave tregtare, restoranteve, palestrave dhe ngjarjet politike, por jo për shfaqje teatrale. Teatrot janë ende të hapura, megjithëse secila shfaqje duhet të përfundojë para orës 19:00 kur fillon bllokimi. Entuziazmi për shfaqjet në internet është zbehur. Unë besoj se çdo ndryshim në teatër dhe teknologji duhet kërkuar brenda vetë natyrës së teatrit, domethënë të një arti që ka nevojë për aktorë dhe një publik të gjallë. Shndërrimet, madje edhe ato digjitale, në teatër nuk mund të zëvendësojnë thelbin e teatrit.

Çfarë mendoni për Evropën dhe ideja e Evropës e zgjeruar në Ballkan?

Neziraj: Bashkimi Evropian nuk mund të jetë i plotë pa Ballkanin Perëndimor. Me përjashtim të rastit të Serbisë, e cila lëkundet midis Bashkimit Evropian dhe Rusisë, vendet e tjera të Ballkanit Perëndimor kanë aspirata dhe objektiva të qarta, ato duan të bëhen pjesë e BE-së. Sidoqoftë, Perëndimi ka qenë dhe vazhdon të jetë i padrejtë ndaj Kosovës. Kosovarët vazhdojnë të jenë të vetmit evropianë që nuk mund të udhëtojnë në Evropë pa viza. Dhe izolimi ka krijuar një traumë mes njerëzve, çmimi i së cilës, në fund të fundit, do të paguhet nga vetë kosovarët. Sigurisht, njerëzit këtu nuk janë naivë dhe ata e dinë që hyrja eventuale e Kosovës në BE nuk do të thotë zgjidhja e të gjitha problemeve duke tundur një shkop magjik. Sidoqoftë, të jesh pjesë e një familjeje të madhe evropiane është, për njerëzit e Kosovës, mbi të gjitha një çështje e sigurisë.