Ferdonija shfleton albumin. Kujtimet janë kthim mbrapa, fotografitë janë motive momentesh të lumtura. Nëpërmjet tyre ajo e rijeton të kaluarën. Shtëpia e saj ka aq shumë fotografi, saqë mund të merret si galeri arti.

Foto 1. Data: 16 maj 1970. Halimi dhe Ferdonija me kostum martese. Ai me të zeza, ajo me të bardha. Ai shikon subjektivin, kurse ajo shikon diku larg. Atij i duken çorapet me vija, por nuk kuptohet ngjyra, sepse fotografia është bardhezi. Tre vjet më parë ishin takuar rastësisht dhe kishte lindur dashuria me shikim të parë. Ai ishte një djalë me flokë të zeza e kaçurrela. Ajo, një vajzë me flokë të zeza e të drejta. Të dy dukeshin elegantë dhe simpatikë.

Simpatikë edhe në kuptimin etimologjik: kishin ndjenja të thella ndaj njëri-tjetrit, e bashkëndienin dashurinë e tyre. Për dy vjet kishin provuar përvëlimin larg njëri-tjetrit dhe në qershor Halimi kishte kërkuar dorën e Ferdonijes. Njëmbëdhjetë muaj më pas ai ndërpreu studimet në Maribor të Sllovenisë dhe u martua. Atë ditë e kurdisi zemberekun e këtij sahati dhe e vari në mur. Pas tre vjetësh, bashkë me Ferdonijen, i hypi trenit dhe u kthye në Maribor për dy arsye: për t’u certifikuar si modelar në rrobaqepësi dhe për ta mjekuar gruan që s’po lindte fëmijë. Aty, përveç angazhimeve studimore të Halimit dhe kontrolleve mjekësore të Ferdonijes, pjesën tjetër e kalonin duke shëtitur rreth lumit, nëpër parqe, në kafene dhe në shtëpinë dykatëshe me oborrin me lule. Herë pas here shkonin te një argjendar kosovar që jetonte atje.

Gruaja e tij kishte një dhomë plot me tesha dhe prapë ankohej se s’kishte çfarë të vishte, ndërsa Ferdonija, që për krejt muajt kishte vetëm dy palë tesha, ishte e lumtur me aq sa kishte. Ishte kohë e mbushur me dashuri. Shëtisnin mbrëmjeve rreth lumit Drava, përqafoheshin e putheshin me pasion, si dy hije në një vend të huaj, larg syve të të afërmve. Ishin të lirë të bënin çfarë t’u thoshte mendja e çfarë t’ua donte zemra. Shkonin për një akullore në Grac, pastaj për një kafe në Trieste. Pastaj i bënin një vizitë Kasimit në Pulë, ku ai po e kryente shërbimin ushtarak. Halimit i pëlqente porti detar, anijet, rrobat e flotës ushtarake detare, dhe i shkrepi të bënte një fotografi i veshur me to. (Është kjo fotografia që sot rri varur në dhomën e ndenjes.) Kthehen prapë në Maribor (vendi ma i mirë që kam pa, thotë sot Ferdonija, e cila ka parë edhe Stambollin). Aty ishte natyra e bukur, qyteti i rregullt, njerëzit të sjellshëm dhe, po, kishte shtëpi mallrash me shumë rroba e kukulla. Ah, sikur ta kishim një fëmijë!, thoshin sytë e njëri-tjetrit të reflektuar në xhamin e butikut dhe vazhdonin tutje. Një ditë, kur qëndrimit të tyre atje po i vinte fundi, Ferdonija ndjeu një marramendje, i erdhi për të vjellë dhe vrapoi drejt banjës. Ngeljen e saj shtatzënë e festuan me hapjen e shampanjës.

Foto 2. Artani. Nëntë muaj pas ardhjes nga Maribori, në Gjakovë lindi Artani. Shtëpia u bë më e hareshme, ndërsa Kosova, falë reformës kushtetuese, fitoi një autonomi substanciale brenda Jugosllavisë. Artani kreu shkollën fillore, pastaj të mesmen në shkollën teknike, drejtimin e elektroteknikës. Ishte i zeshkët dhe i pëlqente ta krahasonin me Elvis Prislin. Fillimisht punoi si mjeshtër i riparimit të mjeteve elektronike, pastaj nga viti 1991 i ndihmoi babës në qebaptoren Orex, ku punuan deri kur filluan bombardimet e NATO-s në Kosovë. Një ditë, duke kërkuar diçka në sirtar, e kishte parë diplomën e gjimnazit, pastaj kishte thënë se, sapo të mbaronte lufta, do t’i regjistronte studimet. Nëna e kishte paramenduar se si pak vjet pas lufte, ai do të kthehej me diplomë universitare në shtëpi. Por, në dhjetor të vitit 2005 asaj i kishte ardhur certifikata e identifikimit, ku shkruhej shkaku i vdekjes: dëmtim i trurit nga një plumb.

Foto 3. Armendi erdhi në jetë një vit e ca muaj pas Artanit. Ai i ngjante Artanit, ndërsa të dy i ngjanin Halimit. Shkollën fillore dhe të mesmen i kreu në vendlindje. Krahas shkollimit, punonte edhe si rrobaqepës. Gjithashtu, kur s’kishte kah t’ia mbante, i ndihmonte babës dhe vëllait në qebaptore, edhe pse nuk e prekte mishin. Artani, duke e ditur që vëllai e urrente punën me mish, një ditë kapi një sasi mishi më të madhe se një pëllëmbë dhe ia ngjeshi vëllait në fytyrë. Armendi bërtiti dhe iu vërsul, ndërsa Artani fshihej pas tavolinave duke mos mundur ta ndalte të qeshurën. Por zëri, qëndrimi dhe shikimi i Halimit e shmangën shamatën. Artani i kërkoi falje dhe Armendi e fali. Puna në dyqan nuk i pëlqente aspak, por ishte diçka që duhej bërë, sepse duhej jetuar. I pëlqente të shihte filma dhe kishte dëshirë ta studionte historinë. Nuk arriti ta studiojë, por arriti të bëhet pjesë e saj.

4. Ardiani. Lindi pesë vjet pas Armendit dhe katër vjet pasi hynë në shtëpinë e re. Pas shkollës fillore, kreu edhe tre vjet gjimnaz. Të katërtin s’e lanë. Edhe ai punonte në qebaptore. Një ditë, kur po u shërbente Vukut dhe Draganit, sapo e la pjatën në tavolinë, Vuku e kapi për krahu. Ai shikonte herë njërin, herë tjetrin, pa kuptuar asgjë. Atëherë i thanë ta provonte gjellën se mos ishte e helmuar. Ai e kishte provuar pa frikë, ndërsa ata kishin shpërthyer së qeshuri dhe pastaj i kishin kapur lugët dhe ia kishin nisur drekës. Ardiani i urrente ata dy, prandaj, kur i jepej mundësia, ikte nga puna dhe shkonte të luante futboll. Ëndërronte të paraqitej në stadiume të mëdha si portier, të bëhej i famshëm, ta kishte një hapësirë për t’u dukur. Sot figuron i zhdukur.

Foto 5. Edmondi. Përderisa tre djemve të parë ua kishin lënë emrat të tjerët, djalit të katërt ia kishte lënë emrin Ferdonija, pasi Halimi s’kishte pranuar të hynte në negociata për emërtimin e foshnjave. Për të, e rëndësishme ishte ngjizja, jo ngjitja e emrit. Shtëpia ishte mbushur me fëmijë, nëna po fluturonte nga lumturia. E uronin të gjithë. Edhe Kasimi që kishte pesë vajza dhe një djalë. Ky ishte djali i katërt i Ferdonijes dhe Halimit. Në një familje patriarkale, ky ishte kulmi i lumturisë. Një ditë në derë u shfaq, si Tirezia antik, vëllai i verbër i Ferdonijes, Dini, dhe e uroi motrën.

Nga dritarja e lokalit të rrobaqepësisë, Halimi e kishte parë se si ishte ulur Dini, se si i ishin afruar fëmijët dhe ai duke ua prekur supet e kokën, i kishte njohur dhe përqafuar. Pastaj e kishte parë duke folur me motrën, ndoshta duke i dhënë këshilla që të mos gëzohej shumë, por ta falënderonte Zeusin, pardon, Krijuesin për dhuratat, pa u mburrur para të tjerëve, sidomos para atyre ndaj të cilëve Zoti ishte treguar më dorështrënguar. Kushedi nëse këto po i bluante në mendje Halimi kur po shikonte nga dritarja dhe po bëhej gati të vinte ta përshëndeste mikun, që e konsideronte si më të mençurin nga familja e gruas.

Edmondit i duheshin edhe pak muaj për ta kryer shkollën fillore. I pëlqente letërsia, por më shumë sporti. Shkonte në kursin e karatesë, ku kishte fituar brezin e bardhë dhe brezin e verdhë. Ishte katër vjeç kur Kosovës iu hoq autonomia dhe në pushtet erdhi Millosheviqi. Ishte katërmbëdhjetë vjeç kur e pësoi nga regjimi i tij. Tash nga ai kanë mbetur trenerkat dhe dy hartimet e shkollës: njëri ka titullin Dëshira ime për mëmëdheun dhe tjetri Dhimbja e Kosovës është dhimbja ime. Në hartimin e parë shfaq dëshirën për ta parë Kosovën të çliruar, që të kthehen njerëzit nëpër punë, fëmijët të shkojnë të lirë nëpër shkolla, kurse studentët të mos jenë të detyruar të mësojnë nëpër xhami e nëpër shtëpi, por nëpër shkollat e tyre; t’i përmbahen amanetit të heronjve për ta mbrojtur vendin nga çdo armik, të mësojnë për të mirën e vendit, të jenë të vendosur për të mos e lëshuar Kosovën.

Shihet që në këtë hartim, ajo që i ka lënë më së shumti përshtypje ka qenë fjala trashëgim: Heronjtë tanë na lanë trashëgim... Ne do t’i bëjmë ballë, sepse e kemi trashëgim... Nuk do ta lëshojmë Kosovën, sepse e kemi trashëgim.

Kurse, në hartimin tjetër, të shkruar një vit më vonë, më 17 mars 1998, dhjetë ditë pas masakrës së familjes Jashari, kishte avancuar në përvetësimin e figurave. Titulli e personalizonte dhimbjen e përgjithshme. Mandej përdorej një metonimi e njohur, duke përmendur pjesën (pragun), por duke aluduar në tërësinë (shtëpinë, atdheun): po mundohen të na marrin pragun e shtëpisë. Pastaj, shfaqen shenjat e stilit dhe temperamentit të tij, që janë rezultat i moshës dhe edukimit familjar: nuk do të lejojmë as gjaku të na shkojë dëm... luftojmë për ta mbrojtur Kosovën martire... Mëmëdheun do ta mbrojmë gjer në fundin e masakrave dhe në fillimin e lirisë... Kosovën do ta mbajnë shqiptarët... nëse nevojitet, edhe do të vdesim për Kosovën.

Mbetjet e tij u gjetën në varrezën masive në Rogovë të Hasit. Shkaku i vdekjes, sipas certifikatës së identifikimit: goditje me mjet të thepisur në kokë. U varros me nderime, bashkë me vëllain e madh, më 16 dhjetor 2005, në Kompleksin Memorial të Martirëve të Kombit, në Kodrën e Çabratit. Në shtëpinë e tij kanë mbetur rrobat e shqyera, të cilat i kishte të veshura ditën e fundit. Në trenerkat e zeza, me vija të bardha anash, ende duket logoja e firmës së rrobave: adidas. Fletorja e tij hapet sa herë që nënën e merr malli për zërin e tij, pasi duke lexuar fjalët, ajo ia dëgjon zërin e ëmbël, ia sheh gojën e vogël, e dëgjon lëvizjen e lapsit mbi letër (nëse nevojitet, edhe do të vdesim për Kosovën) dhe e shtrëngon fletoren në gji, sikur ajo, fletorja, të ishte sugari i saj.

Përveç këtyre pesë fotografive, në shtëpinë-muze qëndrojnë të varura edhe kushedi sa fotografi të tjera, kopje të të cilave gjenden edhe nëpër sheshe, salla, dhoma dhe zyra të shumta. Ato shtrihen si një dhimbje e gjatë, nga shtëpia deri te Qeveria, si klithmat e nënës mitike, nga mali Sipil deri në Olimp.

Edhe pse kishte shumë foto, kudo nëpër shtëpi, Ferdonija kur donte t’i shihte duke lëvizur, i mbyllte sytë dhe lëvizte shiritin e kujtesës. Më të gjallë i shihte me sytë e mendjes. Tragjedia e saj ndihej edhe nëse nuk shihej. Kur vëllai i saj i verbër, Dini, i shkonte për vizitë, edhe pse nuk e shihte pllakën në hyrje të shtëpisë, edhe pse nuk i shihte fotografitë në mure, e ndiente peshën e tragjedisë dhe, poshtë syzeve me xhama të zinj, herë pas here shkëlqenin lotët.

Në kujtesën e nënës kthehet përditë shiriti filmik. Mungon një letërnjoftim. Ku e keni fshehur? Këtu, këtu është djali, po është i vogël dhe nuk ka letërnjoftim. Sille këtu! Djali është duke fjetur, duke ëndërruar, ndërsa hapat e nënës afrohen dhe ia prishin gjumin, ia prishin ëndrrat. Vetë ai është ëndrra e nënës, është plani i saj. Ai do të rritet, do të shkollohet, do të martohet, do ta njohë bota dhe do të krenohet nëna. Evlad, Mond, zgjohu! Çohu! Po të thërrasin. Shokët? Jo, jo. Vëllezërit? Jo, jo. Babi? Jo, jo. Kush, mâm? Ata, ata… i vjen të thotë fjalën më të rëndë për ta, por shikon andej ku presin me padurim ata dhe u buzëqesh nga halli. Ata, ata…milicët. Djali zverdhet. Fërkon sytë. Sheh mamin, sheh milicët. Sheh vëllezërit dhe babën të arrestuar. Ngrihet në këmbë. Drejton shtatin dhe niset drejt tyre. Bashkohet me dhjetë të arrestuarit e tjerë. Është më i vogli. Askush nuk mund ta besojë se edhe atë do ta marrin. Por, milicët janë për barazi. Si i rrituri, si fëmija, janë të barabartë para qëllimit të tyre, para mjetit të tyre. Cilit qëllim? Eliminimit. Cilit mjet? Bajonetës.

Nëna shpresonte në mëshirën e tyre.

E, pse duhej të kishin mëshirë ndaj tij? Kishin vrarë fëmijë në bark të nënës, kishin kryer prerje cezariane me bajoneta, kishin hequr sy, veshë, hundë, koka, duar, këmbë, kishin shkulur zemra dhe i kishin djegur trupat, e tash të shpresohej në mëshirën e tyre për këtë djalë që, krahasuar me ata në fetus, ishte mjaft i rritur? Jo, jo, gabon ti, nënë, që mendon se zemrat e tyre prej guri mund të zbuten. Por ti s’do ta kuptosh këtë deri në dhjetorin e mallkuar të vitit 2005, kur do ta mbash në duar certifikatën e identifikimit të birit tënd që, teksa largohej, kthente kokën mbrapa. Ai nuk e dinte se ku po shkonte, ti nuk e dije a do të kthehej. Ai nuk qante, sepse nuk donte të të mërziste. Ti nuk qaje, sepse nuk doje ta frikësoje. Prandaj, e shikonit si të mpirë njëri-tjetrin, atë të shtunë që reshte shi pikëllimi mbi kokat tuaja.

Si në një film kur personazhit, para fatkeqësisë, i kujtohet ndonjë çast i lumtur me familjen, asaj i kalojnë në fraksion sekondash ditët me diell dhe befas e sheh veten nën qiellin e vranët, duke u lagur në shi. Atëherë e kupton se Qielli nuk e duron lumturinë në tokë. Qiell xheloz!

dikur dilte, shëtiste, fliste e qeshte, derisa një ditë erdhi e shtuna dhe ia zuri derën, për të mos u larguar kurrë më. Ditë e ndalur. Ditë e nemun. E shtuna. E shtuna e tmerrshme. E shtuna e përjetshme.

Ditët ndërrohen dhe përsëriten, vetëm e shtuna mbetet e njëjtë. Ajo nuk kalon. Ka njëzet vjet që është ndalur. Ju mund të shkoni edhe në ditë pune te shtëpia e Ferdonijes, por, sapo të hyni brenda, jeni në të shtunën e saj. Një ditë e saj është më e fortë se çdo ditë juaja. Ajo i gëlltit ditët e tjera, i transformon në një, në një të shtune të zezë.

Ditë pas dite, vit pas viti, u harxhuan të gjitha temat, mbeti vetëm një: pritja; u tretën të gjitha ëndrrat, mbeti vetëm një: kthimi; u zhdukën të gjithë anëtarët, mbeti vetëm një: nëna; ikën të gjitha ditët, mbeti vetëm një: e shtuna. Njëzet vjet e shtunë. Përgjithmonë e shtunë.

(Fragment nga romani “Një fije shprese, një fije shkrepëse”, Bard Books, 2020)